Yapay Zekâ Yalan Mı Söyler, Yoksa Yanlış Bilgi Mi Verir?

Günümüzde ChatGPT, Bard, Grok gibi yapay zekâ tabanlı sohbet ve içerik üretim araçları yaygınlaşmış durumda. İnsanlar bu araçlardan hem bilgi almak hem içerik üretmek için yararlanıyor. Ancak bu sistemlerden gelen cevapların tamamen hatasız, güvenilir ve “yalan söylemez” olduğu sonucu çıkarılamaz. Bu haberimizde:

Yapay zekânın nasıl çalıştığını

Neden yanlış bilgi (misinformation) ya da yanıltıcı bilgi üretebileceğini

“Yalan söyleme” kavramının yapay zekâ açısından ne anlama geldiğini

Kullanıcının ne yapması gerektiğini

ele alacağız.

Yapay Zekânın Çalışma Şekli

Yapay zekâ sohbet sistemleri, büyük ölçüde “büyük dil modelleri” (Large Language Models – LLM) üzerinden çalışır. Bu modeller, internetten ve birçok kaynaktan toplanmış metinler üzerinde eğitilir ve gelen soruya “en olası” cevabı üretmeye çalışır. Ancak birkaç önemli nokta vardır:

Model hakikat denetimi (fact-checking) için özel olarak tasarlanmamıştır; daha çok “uygun görülen yanıt”ı üretir.

Verilen eğitim verileri ve kullanılan kaynaklar kesinlikle hatasız değildir. Eksik, hatalı ya da çelişkili bilgiler içerebilir.

Modelin “yanıt üretme” süreci deterministik değildir; aynı soruya farklı zamanlarda farklı cevaplar gelebilir.

Dolayısıyla, bir yapay zekâ sistemi “kasıtlı olarak yalan söylüyor” diyemeyiz ama “yanlış bilgi verme ihtimali” vardır.

Neden Yanlış Bilgi Üretebilir?

Yapay zekânın yanlış bilgi üretmesinin başlıca sebep ve mekanizmaları şunlardır:

Eğitim verisinin kusurları: Modelin eğitildiği metinler arasında hatalı bilgiler olabilir. Bu hatalar modele yansıyabilir.

Hallusinas-yon (halüsinasyon) olarak adlandırılan fenomen: Yapay zekâ, temeli olmayan fakat “mantıklı gibi görünen” cümleler kurabilir. Bu, bizim “yalan” demektense “uydurma” veya “gerçekle tutarlı olmayan bilgi üretme” olarak adlandırabileceğimiz duruma karşılık geliyor.

Kaynakların geçerliliği ve güncelliği: Yapay zekâ bazen eski bilgiler üzerinden cevap verir; zamanla değişmiş veya geçersiz olmuş bilgileri sunabilir.

Yanıt üretimindeki belirsizlikler: Model, tam emin olmadığı bir bilgiyle karşılaştığında da yanıt vermeye çalışabilir; bu durumda yanlış bilginin yayılması riski artar. Örneğin bir çalışma, yapay zekânın doğru başlıkları yanlış olarak etiketlemesinin, kullanıcıların yanlış bilgiye inanma ihtimalini artırabileceğini buldu.

Verinin manipülasyonu: Kötü niyetli aktörler, modelin eğitildiği veri havuzlarını “zehirleyerek” (data poisoning) hatalı bilgiler yayabilir; bu da modelin yanlış cevap üretmesini tetikleyebilir.

“Yalan mı Söyler?” – Kavramı Açalım

İnsana özgü “kasıtlı olarak gerçeği çarpıtma ve yalan söyleme” davranışı, şu an için yapay zekânın doğrudan sergilediği bir davranış değildir. Yapay zekâ, bilinçli bir varlık değildir; kasıtlı bir niyeti yoktur.

Dolayısıyla “yalan söylüyor” derken genellikle yanlış bilgi üretiminden kaynaklı bir sonuçtan söz ediyoruz, değilse bir niyetten değil.

Bu açıdan: Yapay zekâ bir şeyi “bilerek yanlış” dememektedir; ama hatalı ya da eksik bilgi üretebilir.

Kullanıcılar İçin Dikkat Edilmesi Gerekenler

Haber ve içerik üretimi yapan siz değerli okuyucular için bazı öneriler:

Yapay zekâdan alınan bilgiyi otomatik olarak doğru kabul etmeyin. Cevapları bir başlangıç noktası olarak görün.

İfade edilen bilgilerin kaynağı var mı ? Model içinden gelen “kaynağı yok” ya da “çok sayıda kaynak” gibi ifadelerle karşılaşırsanız dikkatli olun.

Bilginin güncelliğini kontrol edin. Özellikle teknoloji, tıp, siyaset gibi hızlı değişen alanlarda geçerlilik süresi kısa olabilir.

Bir şey “mantıklı” veya “uygun görünüyor” diye doğrudan doğru olmayabilir. Yanıt içinde çelişki veya mantıksızlık olup olmadığına bakın.

Özellikle kritik konularda (sağlık, hukuk, finans gibi) bir uzmana veya güvenilir kaynaklara başvurun.

Yapay zekâdan alınan bilgiyi kendi araştırmanız ile destekleyin. Lateral reading gibi teknikler kullanabilirsiniz: modelin cevap verdiği konu hakkında başka kaynaklara bakın.

Sonuç

Özetle: Yapay zekâ “yalan söylüyor” demek doğru olmayabilir; çünkü kasıtlı bir davranışı yoktur.

Ancak yanlış, eksik veya yanıltıcı bilgi üretme riski vardır.

Bu nedenle, yapay zekâdan gelen cevapların otomatik olarak güvenilir olduğu varsayımı yanlıştır.

Bilgi kullanıcıları—yani bizler—sorularımıza dikkatli yaklaşmalı, kaynak kontrolü yapmalı, bağımsız araştırma yürütmeliyiz.

Bu durum, özellikle siz değerli haber üreticileri için de geçerlidir: Yapay zekâ bir araç olabilir ama son sözü insan editörlerin, araştırmacıların ve uzmanların söyledikleri belirler.

Kaynak. ChatCBT
Haber Veriyoruz